Op 22 maart 2018 is hij dan toch gestorven, 107 jaar oud: J.W. (Johan Willem) van Hulst, de hervormde kweekschoolonderwijzer die hoogleraar pedagogiek werd aan de Vrije Universiteit. Als pedagoog zal hij niet herinnerd worden, zelfs de verwoede amateurschaker zal niet voortleven. Van Hulst zal voortleven als groot verzetsman, onderscheiden door de staat Israël omdat hij als directeur van de hervormde kweekschool aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam honderden joodse kinderen van een wisse dood heeft gered door hen tijdelijk onder te brengen op zijn school, vanwaar ze her en der in het land werden ondergebracht. Samen met journalist Koos van Noppen interviewde ik hem in 2008 voor het radioprogramma Nieuw Protestants Peil, Van Hulst was toen 97 jaar oud.
Het was al laat in de middag, toen Koos en ik Van Hulst de vraag stelden. De vraag was waarom Van Hulst, zijn indrukwekkende verzetsverleden in aanmerking nemend, eigenlijk niet met naam en toenaam voorkwam in Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog van dr. L. de Jong (foto). Van Hulst zuchtte eens diep en antwoordde geprikkeld dat voor De Jong het protestantse verzet vooral gereformeerd verzet was. En hij gaf vervolgens een uiteenzetting over de tekortkomingen van De Jongs werk, waaruit volgens Van Hulst geen begrip sprak over de moeilijkheden waarin Nederlanders tussen 1940 en 1945 geplaatst waren. ‘Ik heb alle delen van zijn werk hier staan, allemaal gelezen ook. Je merkt op iedere bladzij dat ze geschreven zijn vanuit een ivoren toren in Londen, waar De Jong tijdens de oorlog verbleef. Hij heeft geen notie van wat we toen beleefden.’
Van Hulst heeft over de oorlog geschreven, maar zijn kritiek op het werk van De Jong daarin nooit een plaats gegeven. Heel begrijpelijk: boeken, zeker boeken van academici, bevatten zelden persoonlijke ontboezemingen, maar vormen de gestileerde weerslag van studie, waaruit vaak iedere vorm van emotie is weggeschreven. Het interview was en is onder academici nog een vaak miskend ambacht. Er wordt vaak met wat dedain over geoordeeld, in de trant van: ach, die journalisten willen iets van mij weten.
Maar hadden we Van Hulst onze verbazing niet voorgelegd over het ontbreken van zijn naam in De Jongs magnum opus, dan zou zijn pijn de geschiedenis niet hebben gehaald. Is dat erg? Misschien niet, maar het voegt wel iets toe aan de wat gestileerde boeken die hij zelf over de Tweede Wereldoorlog schreef en die in 2000 werden gebundeld en heruitgegeven onder de titel Wat aan Westerbork voorafging: Treinen naar de hel. Amsterdam, Westerbork, Auschwitz (1983) en Kerkelijk antisemitisme. Enkele voorbeelden uit Nederland en Duitsland (1990). Die boeken waren zeker niet onpersoonlijk (Van Hulsts engagement is op iedere pagina voelbaar) maar hij heeft zichzelf als het ware uit het verhaal geschreven en repte niet over zijn eigen optreden tijdens de oorlog.
De laatste jaren heeft Van Hulst volop erkenning gekregen voor zijn moedige optreden. Hij kwam aan het woord in het veelbekeken televisieprogramma De Wereld draait door (in 2015) en er verschenen interviews en artikelen in diverse kranten. Het zal de pijn hebben verzacht dat hij in het standaardwerk van Loe de Jong niet voorkwam. Maar in 2008 (De Jong was toen al drie jaar dood) zat die pijn nog diep, zo mag blijken uit deze herinnering die tevens als een hommage mag gelden aan een groot verzetsman.
Wim Berkelaar 